Three conclusions can be drawn from the study of the word ratio and its derivatives in the works of Hugh of Saint-Victor († 1141). First, the approximately 1500 occurrences present an exceptional diversity of meanings. Second, these meanings are not tightly separated from each other, but tend to tile or merge: not only are there many passages where the translator can legitimately hesitate between two or more interpretations, but the author himself plays on this malleability of significations, as if to refer his reader to an original cohesion of the meanings. Third, it is therefore possible to reconstitute a complex but unified notion of reason, underlying all the uses identified; and it is surely no coincidence that this common notion corresponds very precisely to the Victorine educational program, as Hugh defined it in his Didascalicon.
Trois conclusions peuvent être tirées de l’étude du mot ratio et de ses dérivés dans l’ensemble des œuvres d’Hugues de Saint-Victor († 1141). D’abord, les environ 1500 occurrences présentent une exceptionnelle diversité de significations. Ensuite, ces significations ne sont pas étanchement séparées les unes des autres, mais tendent à tuiler ou à se fusionner : non seulement les passages sont nombreux où le traducteur peut hésiter légitimement entre deux interprétations ou plus, mais l’auteur lui-même joue de cette malléabilité du sens, comme pour renvoyer son lecteur à une cohésion originelle des acceptions. Il est dès lors possible de reconstituer une notion complexe mais unifiée de la raison, sous-jacente à tous les emplois repérés ; et ce n’est sûrement pas un hasard si cette notion commune correspond très précisément au programme éducatif victorin, tel qu’Hugues l’a défini dans son Didascalicon.
Purchase
Buy instant access (PDF download and unlimited online access):
Institutional Login
Log in with Open Athens, Shibboleth, or your institutional credentials
Personal login
Log in with your brill.com account
Aelred de Rievaulx, De speculo caritatis, éd. C. H. Talbot. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 1 (Turnhout, 1971), 5–161.
Aelred de Rievaulx, Sermones XLVII–LXXXIV, éd. G. Raciti. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 2B (Turnhout, 2001).
Alain de Lille, De quinque potentiis animae, éd. M.-T. d’Alverny, Alain de Lille. Textes inédits, avec une introduction sur sa vie et ses œuvres (Paris, 1965), 313–317.
Alexandre de Halès, Summa theologica, Liber II, éds. PP. Collegii S. Bonaventurae (Quaracchi, 1928).
Anselme de Cantorbéry, De conceptu uirginali et de originali peccato, éd. F. S. Schmitt. Opera omnia 2 (Édimbourg, 1946), 137–173.
Anselme de Cantorbéry, Monologion, éd. F. S. Schmitt. Opera omnia 1 (Édimbourg, 1946), 5–122.
Augustin, Contra Priscillianistas et Origenistas, éd. K.-D. Daur. Corpus Christianorum Series Latina 49 (Turnhout, 1985), 165–178.
Augustin, De Genesi ad litteram libri duodecim, éd. J. Zycha. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 28/1 (Vienne, 1894).
Aulu Gelle, Noctes Atticae, éd. L. Holford-Strevens. 2 vols. (Oxford, 2020).
Basile le Grand, Epistulae, éd. B. Gain, Traductions latines de Pères grecs : la collection du manuscrit « Laurentianus San Marco 584 » (Berne, 1994), 428–455.
Baudoin de Ford, Sermones, éd. D. N. Bell. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 99 (Turnhout, 1991).
Bérenger de Tours, Rescriptum contra Lanfrannum, éd. R. B. C. Huygens. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 84 (Turnhout, 1988).
Boèce, Commentaria in Ciceronis Topica, éds. J. K. von Orelli et J. G. Baiter (Zurich, 1833), 270–388.
Boèce, Consolatio Philosophiae, éd. L. Bieler. Corpus Christianorum Series Latina 94 (Turnhout, 1984).
Boèce, De topicis differentiis, éd. D. Z. Nikitas (Athènes, 1990).
Boèce, In Porphyrii Isagogen commentorum editio secunda, 1, éd. S. Brandt. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 48 (Vienne, 1906), 135–348.
Bonaventure, Breviloquium, éds. PP. Collegii a S. Bonaventura. Opera omnia 5 (Quaracchi, 1891), 199–291.
Bonaventure, Collationes in Hexaemeron, éds. PP. Collegii a S. Bonaventura. Opera omnia 5 (Quaracchi, 1891), 329–449.
Burchard de Worms, Decretorum libri uiginti. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 140, éd. J.-P. Migne (Paris, 1853), 537–1066.
Cicéron, De officiis, éd. G. Atzert (Leipzig, 1963).
Cicéron, In C. Verrem orationes sex, éd. A. Klotz (Leipzig, 1923).
Gautier de Saint-Victor, Sermones XXI, éd. J. Châtillon. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 30 (Turnhout, 1975).
Guillaume de Conches, Glosae super Platonem, éd. É. Jeauneau. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 203 (Turnhout, 2006).
Huguccio de Pise, Liber derivationum, éds. E. Cecchini, G. Arbizzoni, S. Lanciotti, G. Nonni, M. G. Sassi et A. Tontini. 2 vols. (Tavarnuzze, 2004).
Hugues de Saint-Victor, Adnotationes in Pentateuchum. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 175, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854), 29–85.
Hugues de Saint-Victor, De archa Noe et Libellus de formatione archae, éd. P. Sicard. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 176 (Turnhout, 2001).
Hugues de Saint-Victor, De institutione nouitiorum, De uirtute orandi, De laude caritatis et De arrha animae, éds. H. B. Feiss, D. Poirel, H. Rochais et P. Sicard (Turnhout, 1997).
Hugues de Saint-Victor, De meditatione, De Verbo Dei, De substantia dilectionis, Quid uere diligendum sit, De quinque septenis, De septem donis Spiritus sancti, éd. et trad. R. Baron, Six opuscules spirituels (Paris, 1969).
Hugues de Saint-Victor, De oratione dominica et De septem donis Spiritus sancti, éd. F. Siri. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 276 (Turnhout, 2018).
Hugues de Saint-Victor, De sacramentis christianae fidei, éd. R. Berndt (Münster, 2008).
Hugues de Saint-Victor, De sacramentis christianae fidei. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 176, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854), 173–618.
Hugues de Saint-Victor, De Scripturis et scriptoribus sacris. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 175, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854), 9–28.
Hugues de Saint-Victor, De tribus diebus, éd. D. Poirel. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 177 (Turnhout, 2002).
Hugues de Saint-Victor, De uanitate rerum mundanarum et Dialogus de creatione mundi, éd. C. Giraud. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 269 (Turnhout, 2015).
Hugues de Saint-Victor, De unione spiritus et corporis, éd. A. M. Piazzoni, « Il De unione spiritus et corporis di Ugo di San Vittore », Studi medievali 21 (1980), 861–888.
Hugues de Saint-Victor, Descriptio mappae mundi, éd. P. Gautier Dalché (Paris, 1988).
Hugues de Saint-Victor, Didascalicon de studio legendi, De tribus rerum subsistentiis, éd. C. Buttimer (Washington, DC, 1939).
Hugues de Saint-Victor, In Salomonis Ecclesiasten expositio. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 175, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854), 113–256.
Hugues de Saint-Victor, Miscellanea I. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 177, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854), 469–588.
Hugues de Saint-Victor, Opera omnia, éds. P. Sicard, D. Poirel et al., Hugonis de Sancto Victore opera. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis (Turnhout, 2001–).
Hugues de Saint-Victor, Opera omnia. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 175–177, éd. J.-P. Migne (Paris, 1854).
Hugues de Saint-Victor, Opera propaedeutica : Practica geometriae, De grammatica, Epitome Dindimi in philosophiam, éd. R. Baron (Toronto, ON, 1966).
Hugues de Saint-Victor, Opera, éds. R. Berndt et J. L. Narvaja, Hugonis de Sancto Victore operum Editio auspiciis Gilduini abbatis procurata et IV uoluminibus digessa (Münster, 2016).
Hugues de Saint-Victor, Sententiae de diuinitate, ed. A. M. Piazzoni, « Ugo di San Vittore ‘auctor’ delle ‘Sententiae de divinitate’ », Studi medievali 23 (1982), 912–955.
Hugues de Saint-Victor, Super Canticum Mariae, Pro adsumptione Virginis, De beatae Mariae uirginitate, Sententia « Maria porta », Homilia « Egredietur uirga », éd. et trad. B. Jollès (Turnhout, 2000).
Hugues de Saint-Victor, Super Ierarchiam Dionisii, éd. D. Poirel. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 178 (Turnhout, 2015).
Jean Scot Érigène, Periphyseon. Liber secundus, ed. É. Jeauneau. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 162 (Turnhout, 1997).
Lactance, Diuinae institutiones, ed. S. Brandt. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 19 (Vienne, 1890).
Liber de spiritu et anima. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 40, éd. J.-P. Migne (Paris, 1865), 780–832.
Papias, Elementarium. Paris, Bibliothèque Nationale de France, MS lat. 7619.
Pierre Abélard, Collationes, éds. J. Marenbon et G. Orlandi (Oxford, 2001).
Pierre de Celle, Liber de panibus. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 202, éd. J.-P. Migne (Paris, 1855), 927–1046.
Pierre le Mangeur, Historia scolastica. Dans Patrologiae cursus completus : series Latina 198, éd. J.-P. Migne (Paris, 1855), 1053–1722.
Pierre le Vénérable, Aduersus Iudaeorum inueteratam duritiem, éd. Y. Friedmann. Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 58 (Turnhout, 1985).
Pierre Lombard, Sententiae in IV libris distinctae. Liber I et II, éd. I. Brady (Quaracchi, 1971).
Richard de Saint-Victor, De contemplatione, éd. J. Grosfillier (Turnhout, 2013).
Richard de Saint-Victor, De Trinitate, éd. J. Ribaillier (Paris, 1958).
Sénèque, Epistulae morales ad Lucilium, éd. O. Hense (Leipzig, 1937).
Thomas d’Aquin, In Dionysii de divinis nominibus, éd. C. Pera (Turin, 1950).
Thomas d’Aquin, Quaestiones disputatae de veritate, 2/1 : Qq. 8–12, éds. Fratres Praedicatores. Opera omnia 22 (Rome, 1970).
Vitruve, De architectura libri decem, éd. F. Krohn (Leipzig, 1912).
Baron, R. Science et sagesse chez Hugues de Saint-Victor (Paris, 1957).
Blessing, C. Sacramenta in quibus principaliter salus constat : Taufe, Firmung und Eucharistie bei Hugo von St. Viktor (Vienne, 2017).
Brouwer, C. « Ratio et intellectus : l’unité de l’œuvre d’Anselme de Cantorbéry ». Dans Anselm and Abelard. Investigations and Juxtapositions, éds. G. E. M. Gasper et H. Kohlenberger (Toronto, 2006), 31–47.
Brumberg-Chaumont, J., éd. L’Europe de la logique/The Europe of Logic (sous presse).
Cassin, B. Vocabulaire européen des philosophies : dictionnaire des intraduisibles (Paris, 2004).
Cesalli, L., et R. Imbach. « Philosophiebegriff und Wissenschaftseinteilungen (divisiones scientiarum) ». Dans Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie des Mittelalters, 3/2 : 12. Jahrhundert, éds. L. Cesalli, R. Imbach, A. de Libera et T. Ricklin (†), avec la collaboration de J. G. Heller (Bâle, 2021), 1001–1030.
Dahan, G. « Éléments philosophiques dans l’Elementarium de Papias ». Dans From Athens to Chartres : Neoplatonism and Medieval Thought. Studies in honour of Edouard Jeauneau, éd. H. J. Westra (Leyde, 1992), 225–245.
Dahan, G. L’exégèse chrétienne de la Bible en Occident médiéval, XIIe–XIVe siècle (Paris, 1999).
Du Cange, C. du Fresne, sieur. Glossarium mediae et infimae latinitatis, ed. nova (Paris, 1886), URL = <http://ducange.enc.sorbonne.fr/ratio>.
Ebner, J. Die Erkenntnislehre Richards von St. Viktor (Münster, 1917).
Gregory, T. « Considérations sur ratio et natura chez Abélard ». Dans Pierre Abélard – Pierre le Vénérable. Les courants philosophiques, littéraires et artistiques en Occident au milieu du XIIe siècle, éds. R. Louis et J. Jolivet (Paris, 1976), 569–584.
Hankey, W. J. « Ratio, Reason, Rationalism ». Dans Augustine Through the Ages. An Encyclopedia, éd. A. D. Fitzgerald (Grand Rapids, MI, 1999), 696–702.
Jolivet, J. Arts du langage et théologie chez Abélard (Paris, 1969).
Kijewska, A. « Eriugena and the Twelfth Century : The Concept of Ratio ». Dans Proceedings of the International Conference on Eriugenian Studies in honor of E. Jeauneau, éds. W. Otten et M. I. Allen (Turnhout, 2014), 393–425.
Kleinz, J. P. The Theory of Knowledge of Hugh of Saint Victor (Washington, DC, 1944).
Lalande, A. Vocabulaire technique et critique de la philosophie, 4 e éd. 2 vols. (Paris, 1932).
Lemoine, M., trad. Hugues de Saint-Victor : L’art de lire, Didascalicon (Paris, 1991).
Lesieur, T. « Raison et rationalité chez Hugues de Saint-Victor ». Dans L’école de Saint-Victor de Paris : influence et rayonnement du Moyen Âge à l’Époque moderne, éd. D. Poirel (Turnhout, 2010), 385–403.
Luciani, S. « L’homme et l’animal dans l’anthropologie cicéronienne ». Dans Anthropologie in Antike und Gegenwart. Biologische und philosophische Entwürfe vom Menschen, éd. S. Föllinger (Munich, 2015), 97–117.
Mouysset, S. Papiers de famille. Introduction à l’étude des livres de raison (France, XVe–XIXe siècle) (Rennes, 2007).
Niermeyer, J. F. Mediae latinitatis lexicon minus. 2 vols. (Leyde, 1976).
Perkams, M. « Rationes necessariae – rationes verisimiles et honestissimae. Methoden philosophischer Theologie bei Anselm und Abälard ». Dans Anselm and Abelard. Investigations and Juxtapositions, éds. G. E. M. Gasper et H. Kohlenberger (Toronto, 2006), 143–154.
Poirel, D. « Alter Augustinus – Der zweite Augustinus : Hugo von Sankt Viktor und die Väter der Kirche ». Dans Väter der Kirche. Ekklesiales Denken von den Anfängen bis in die Neuzeit. Festgabe für Hermann Josef Sieben SJ zum 70. Geburtstag, éds. J. Arnold, R. Berndt, R. M. W. Stammberger et C. Feld (Paderborn, 2004), 643–668.
Poirel, D. « Formarsi secondo Ugo di San Vittore ». Dans Ugo di San Vittore. Atti del XLVII Convegno storico internazionale. Todi, 10–12 ottobre 2010 (Todi, 2011).
Poirel, D. « L’unité de la sagesse chez Hugues de Saint-Victor : un équilibre précaire ». Dans Vers la contemplation. Études sur la syndérèse et les modalités de la contemplation de l’Antiquité à la Renaissance, éd. C. Trottmann (Paris, 2007), 81–119.
Poirel, D. « Magis proprie : la question du langage en théologie chez Hugues de Saint-Victor ». Dans Arts du langage et théologie aux confins des XIe–XIIe siècles. Textes, maîtres, débats, éd. I. Rosier-Catach (Turnhout, 2011), 393–415.
Poirel, D. Des symboles et des anges. Hugues de Saint-Victor et le réveil dionysien du XIIe siècle (Turnhout, 2013).
Poirel, D. Hugues de Saint-Victor (Paris, 1998).
Quantin, J.-L. « La réception d’Hugues et Richard de Saint-Victor au miroir de leurs Opera omnia (XVIe–XVIIe siècles) ». Dans L’école de Saint-Victor de Paris. Influence et rayonnement du Moyen Âge à l’époque moderne, éd. D. Poirel (Turnhout, 2010), 602–642.
Rorem, P. Hugh of Saint Victor (Oxford, 2009).
Rosier-Catach, I., éd. Arts du langage et théologie aux confins des XIe–XIIe siècles. Textes, maîtres, débats (Turnhout, 2011).
Savatovsky, D. « Le Vocabulaire philosophique de Lalande (1902–1923) : lexicographie spécialisée ou prototerminographie ? ». Langages 168 (2007), 39–52.
Sicard, P. Diagrammes médiévaux et exégèse visuelle. Le Libellus de formatione arche de Hugues de Saint-Victor (Turnhout, 1993).
Sicard, P. Hugues de Saint-Victor et son École. Introduction, choix de textes, traduction et commentaires (Turnhout, 1991).
Van den Eynde, D. Essai sur la succession et la datation des écrits de Hugues de Saint-Victor (Rome, 1960).
Yon, A. Ratio et les mots de la famille de reor. Contribution à l’étude historique du vocabulaire latin (Paris, 1933).
All Time | Past 365 days | Past 30 Days | |
---|---|---|---|
Abstract Views | 520 | 127 | 35 |
Full Text Views | 32 | 2 | 0 |
PDF Views & Downloads | 85 | 8 | 0 |
Three conclusions can be drawn from the study of the word ratio and its derivatives in the works of Hugh of Saint-Victor († 1141). First, the approximately 1500 occurrences present an exceptional diversity of meanings. Second, these meanings are not tightly separated from each other, but tend to tile or merge: not only are there many passages where the translator can legitimately hesitate between two or more interpretations, but the author himself plays on this malleability of significations, as if to refer his reader to an original cohesion of the meanings. Third, it is therefore possible to reconstitute a complex but unified notion of reason, underlying all the uses identified; and it is surely no coincidence that this common notion corresponds very precisely to the Victorine educational program, as Hugh defined it in his Didascalicon.
Trois conclusions peuvent être tirées de l’étude du mot ratio et de ses dérivés dans l’ensemble des œuvres d’Hugues de Saint-Victor († 1141). D’abord, les environ 1500 occurrences présentent une exceptionnelle diversité de significations. Ensuite, ces significations ne sont pas étanchement séparées les unes des autres, mais tendent à tuiler ou à se fusionner : non seulement les passages sont nombreux où le traducteur peut hésiter légitimement entre deux interprétations ou plus, mais l’auteur lui-même joue de cette malléabilité du sens, comme pour renvoyer son lecteur à une cohésion originelle des acceptions. Il est dès lors possible de reconstituer une notion complexe mais unifiée de la raison, sous-jacente à tous les emplois repérés ; et ce n’est sûrement pas un hasard si cette notion commune correspond très précisément au programme éducatif victorin, tel qu’Hugues l’a défini dans son Didascalicon.
All Time | Past 365 days | Past 30 Days | |
---|---|---|---|
Abstract Views | 520 | 127 | 35 |
Full Text Views | 32 | 2 | 0 |
PDF Views & Downloads | 85 | 8 | 0 |