Ikisiri
Makala hii inaangazia historia ya maendeleo ya bonde la Kilombero na hasa, dira juu ya maendeleo ya bonde hili lililoko kusini-kati mwa Tanzania. Tangu kipindi cha mwanzo cha ukoloni, bonde lilisifiwa kuwa na rutuba ya kutosha na mipango mingi iliandaliwa kuitumia rutuba hiyo kwa uzalishaji mazao. Matumizi ya ardhi hii yalitarajiwa kuleta mageuzi makubwa vijijini na kuboresha maisha ya watu. Ili kuelewa vyema dhima na umuhimu wa mipango ya awali juu ya bonde la Kilombero, makala hii inaangazia historia ya maendeleo kupitia mipango ya siku za nyuma ili kuona namna mipango hiyo ilivyosaidia maendeleo ya sasa na siku zijazo. Dhamira kuu nne za historia ya maendeleo zimeainishwa na kujadiliwa. Dhamira hizo ni: uimarishaji wa kilimo; udhibiti wa ikolojia; miundombinu; na makazi. Makala hii inaleta mtazamo mpya kuhusu Kilombero, lakini mtazamo huo unaweza kutumiwa katika historia ya maendeleo ya mahali popote nchini Tanzania.
Utangulizi
Makala hii inaangazia historia ya dira za maendeleo katika eneo la Kilombero Kusini-Kati mwa Tanzania.1 Tangu wakati wa mwanzo wa ukoloni, watu wa nje wamekuwa wakiisifu rutuba yake, na mipango mingi ya maendeleo imependekezwa ambayo imejaribu kutumia maliasili ya bonde hilo na kuunda jamii zake kupitia mabadiliko ya vijijini. Baadhi ya watu walishuku kwamba sifa ya bonde hilo kuwa na rutuba kubwa ilikuwa ya udanganyifu, lakini wazo la kwamba lilikuwa na uwezo ambao haujaweza kutumiwa liliendelea. Majaribio mengi ya kuendeleza ardhi ya bonde hilo kutoka mwishoni mwa karne ya kumi na tisa hadi sasa hayakufanikiwa. Hali hiyo inaibua maswali haya: Watu waliwaza nini kuhusu maendeleo ya baadae ya bonde hili? Ni changamoto gani zinazokabili maendeleo ya bonde hili? Makala hii inachukua maswali haya na kuchunguza mawazo, uhalisia, na urithi ambao umebainishwa na historia hii, ambayo haionekani kabisa kwa watu wanaotembelea Kilombero leo.
Tukizingatia historia ya maendeleo Tanzania, makala hii inatoa mchango wa mbinu mpya katika nyanja hii muhimu (Maddox et al. 1996, Kjekshus 1997, Hunter 2014, Schneider 2014, Ahearne 2016). Hili linaafikiwa kupitia mfumo wa uchambuzi na uelewa wa maono ya siku baadae ambayo yalifanywa huko nyuma. Maono hayo yanaweza kuelezewa kupitia mawazo, mipango, uwezekano, uwezo unaotambulika, ahadi, na maono yanayoambatanishwa na mahali. Hii ni baadhi ya michakato ambayo inaendelea kila siku kwa sasa, na ni michakato ambayo inaunda mustakabali, hata kama inaweza kusalia kuwa isiyo ya kawaida. Mpango wowote wa siku za baadae uliofanywa huko nyuma unaweza kufikiwa au usifikiwe, lakini ni matarajio ambayo ya muhimu. Kwa wanahistoria, uchambuzi wa matokeo ya mpango au maono ya siku za baadae uliofanywa huko nyuma ni jambo muhimu, na hii huongeza maarifa kwenye uchanganuzi. Makala hii, kwa hivyo, inatoa uchunguzi wa kifani ambao unatumia mtazamo huu. Makala hii inaeleza kuwa upangaji wa maendeleo ni suala muhimu la ‘kutengeneza siku zijazo’ wakati ambapo ‘masomo ya mustakabali’ yanasalia kuwa uwanja unaoendelea (Adams et al. 2009, Appadurai 2013, Augé 2012, Jasanoff na Kim 2015, Urry 2016).
Utambulisho wa Bonde la Kilombero
Maono ya mustakabali wa Kilombero yaliyofanywa na watu wa nje yalianza kutoka mwishoni mwa karne ya kumi na tisa na uchunguzi uliofanywa na wasafiri na wakoloni wa kwanza wa Kizungu, na ambao walidhani kwamba eneo hili lilikuwa na uwezo mkubwa wa kilimo. Pia, kulikuwa na maono tofauti kwamba Kilombero ni mahali palipokuwa na ugonjwa wa tauni, na kulikuwa na maeneo ambayo yalikuwa pori na ukiwa. Hata hivyo, kwa kuvutiwa na dhana ya rutuba, wingi wa vijito vya kudumu, na wingi wa ardhi iliyopo, majaribio ya kwanza ya kuchora ramani na kupima kanda yalikuwa na ushawishi mkubwa juu ya wazo endelevu kwamba Kilombero ilikuwa na uwezo ambao haujatumiwa. Mengi ya maono haya yaliingia katika mgongano na changamoto za kimazingira zinazoletwa na eneo lisilofikika. Hili lilikuwa eneo ambalo lilikumbwa na mafuriko ya kila mwaka, tetemeko kubwa la msimu, na sifa tofauti za udongo. Changamoto hizi mara nyingi zilileta mafadhaiko na masikitiko makubwa, lakini eneo lilirejeshwa tena na watengenezaji. Kilombero palikuwa mahali pagumu kuendelezwa, na hii mara nyingi ilizidisha hamu ya kufanya hivyo. Kufikia mwaka wa 1955, bonde la Kilombero lilikuwa “eneo kubwa pekee katika Tanganyika lenye uwezekano mzuri wa kunyesha mvua na udongo mzuri, ambao kwa kiasi kikubwa unabaki bila kunyonywa” (Great Britain 1956: 6). Wazo kwamba kwa sababu eneo hilo halijaendelezwa lilikuwa ni wazo la uwongo.
Makala hii inabainisha dhamira kuu nne ambazo ni muhimu katika kuelewa historia ya maendeleo ya Kilombero, tangu mawazo ya mwanzo ya watu wa nje ya eneo hadi mipango ya sasa. Dhamira hizo ni: uimarishaji wa kilimo; udhibiti wa ikolojia; miundombinu; na makazi.2 Dhamira hizi zimeangazia sehemu kubwa ya historia ya maendeleo ya Kilombero kwa zaidi ya karne moja, na ni za muhimu kwa ajili ya kuelewa mienendo ya kiuchumi, kijamii, na kisiasa ambayo imeathiri eneo la Kilombero. Mienendo hii ni ya ndani katika muktadha huu, lakini pia huingiliana katika viwango vya kikanda, kitaifa, na kimataifa. Kutokana na hali hiyo, makala hii inaona kuwa Kilombero inaweza kutazamwa kama ‘prism’ [kitu chenye rangi anuwai zilizoiva] ambacho kinakiuka matukio mapana zaidi. Hoja tatu zaidi zinaweza kutolewa. Kwanza, imani kwamba Kilombero kama eneo lenye uwezekano mkubwa wa maendeleo ni kidhahania katika eneo la bonde la Kilombero. Uthabiti wa wazo kwamba Kilombero ina uwezo usio na kikomo wa kilimo haukuzuia kila mara vikwazo vya maendeleo, lakini kuendelea kwa wazo hilo kulificha uwezekano wa kuvishinda. Pili, tangu hata kabla ya enzi za ukoloni, Kilombero imekuwa eneo la mabadiliko ya ikolojia na mashindano, na hii inaendelea hadi leo. Kwa kuchanganua nia na matokeo ya dira za maendeleo zilizopita, inasemekana kuwa tatizo la kutoona mbali na ujinga ni sifa kubwa ya ukosefu wa maendeleo. Elimu kuhusu mazingira haikutiliwa maanani na kutokujua historia kunadhibitika sasa.
Joseph Thomson na William Beardall ni wavumbuzi wa awali ambao waliandika kwa mara ya kwanza kuhusu eneo hili kama “miongoni mwa maeneo yenye rutuba zaidi barani Afrika” na “mazao mengi” (Thomson 1881: 181; Beardall 1881: 653). Kuanzia mwaka wa 1885, ilikuwa ni enzi ya Kijerumani Afrika Mashariki ambayo ilishona mawazo ya Kilombero kuwa na uwezo mkubwa wa kilimo na matarajio makubwa ya zijazo katika mihimili ya akili za kifalme. Kilombero ilijulikana kwa wakoloni wa Kijerumani kwa jina la ‘Ulanga’ na neno hili liliwahi kutumika kwa bonde, uwanda wa mafuriko, na mto mkuu. Kufuatia msafara wa mwaka 1908, Kapteni Heinrich Fonck (1908: 2) alitangaza kwamba: “… ili kuweza kusema bila kutia chumvi, Mtu lazima aone kwa macho uzalishaji wa ajabu na uwezo usiokwisha wa eneo hili, ambalo limependelewa na ugavi wake mwingi wa maji, ‘Ulanga itakuwa Nile wetu, tukitaka’.”
Gavana wa kwanza wa Afrika Mashariki wa Ujerumani, Gustav von Götzen, aliamini kwamba mazao ya mpunga ya “ardhi ya tambarare yenye rutuba ya Ulanga” yalikuwa “yanaweza kupanuka” (Götzen 1909: 104) na alikuwa na uhakika kwamba bonde hilo lingeweza kutoa mchele kwa koloni nzima.
Kufuatia Vita vya Kwanza vya Dunia, makadirio kama hayo yaliendelea katika miongo ya kwanza ya utawala wa Uingereza. Msisitizo ulibakia kwenye uwezo na ahadi, badala ya hali ya sasa ya maendeleo, na Kilombero “ilitambuliwa kama moja ya maeneo yenye matumaini makubwa ndani ya Tanganyika” katika ripoti (Lewis 1934). Wakati wa uchunguzi wa awali wa ujenzi wa reli kuelekea kusini-magharibi mwa nchi, Mhandisi Mkuu wa Shirika la Reli la Tanganyika alisema (Gillman 1929: 43):
Haiwezekani kuzidisha umuhimu mkubwa na wa kipekee kutoka kwa mtazamo wa mapato ya reli, ya uwanda huu mkubwa wa kitropiki, ulio na maji mengi kutoka kwenye miteremko ya milima mirefu ambayo huifungia pande tatu, kwa kutegemewa kwa usawa mvua, na kuhudumiwa kwa urahisi na njia ya bei nafuu.
Kauli hii yenyewe ni kutia mashaka. Tathmini ya bonde katika miaka ya 1960 ilitazama “uwezo” wake na “uwezekano wa kiuchumi” kuwa “uliokithiri katika siku za nyuma” (Jätzold na Baum 1968: 119). Mitazamo iliyofuata na juhudi za maendeleo zilizojaribiwa zimeshindwa kutambua historia hii. Aidha, Kilombero inaendelea kuwa eneo lenye migogoro ambayo changamoto zake za kimazingira huzalisha matatizo husika, ambayo mengi bado hayajatatuliwa.
Matatizo yanayoletwa na mazingira haya yasiyotabirika yanaunganishwa na majaribio ya kuyadhibiti au kufanya kazi ndani yake. Hali hii imesababisha matukio ambayo ni ya kutisha na ya kusikitisha. Tukio moja la aina hii lilitokea katika 1961. Tukio hili linafichua mengi, na linapendekeza zaidi. Kutoka kwa makala ya gazeti la Uingereza lenye kichwa cha habari, ‘Fall-out from a Wages Drop’ (Birmingham Post 1961), hadithi hii inahusiana na mpango wa awali wa viwanda kuanzishwa kwa kiwango kikubwa katika bonde hilo, Kampuni ya Sukari ya Kilombero. Inaanza hivi: “Polisi jana walikuwa wakijaribu kurejesha ‘fall-out’ ya pauni £3,000 iliyotokana na punguzo la mshahara la pauni £8,000 kutoka mahali siku ya Jumatano katika eneo la Kilombero Sugar Estate, maili 200 kutoka Dar es Salaam.” Makala hiyo inaendelea:
Mpaka sasa, takriban £5,000 zimepatikana. Pesa hizo, ni mishahara ya wafanyakazi wa kampuni, zilisafirishwa kutoka Dar es Salaam wakati mvuaa iliyonyesha ilifanya barabara kutoweza kupitika. Marubani na wafanyakazi wa ndege iliyokodishwa waligundua kuwa hawawezi kutua na wakaamua kuzitupa hizo pesa chini. Baadhi ya mifuko ya pesa ilipasukia hewani na mingine chini ikitawanya noti na sarafu kwenye uwanja wa mpira ambao ni mali ya kampuni ya sukari huku wafanyakazi wakizingojea.
HABARI KWA UFUPI, Birmingham Post 1961: 7
Hili lazima liwe tukio la kuchekesha na tukio la kituko kushuhudiwa; na ni hadithi inayotueleza mengi kuhusu changamoto za udhibiti wa ikolojia na miundombinu duni. Barabara ya Kilombero ilikatika wakati huu, na ardhi ilikuwa na maji mengi kiasi kwamba ndege haikuweza kutua. Kisha, ilifikiriwa kwamba tatizo hilo lingeweza kutatuliwa kwa kutupa pesa hizo nje ya ndege. Kwa kweli, hadithi hii inaweza kuwakilisha usemi wa kitamathali wa sehemu ya historia ya maendeleo, inayoonyesha ubatili wake, kutofaulu, nia zisizo sahihi na uwongo. Udanganyifu kwamba kunaweza kuwa na suluhu zinazofaa kwa matatizo halisi inaashiriwa na wakati ambapo mfuko wa kwanza wa pesa ulipasuka katikati ya hewa. Lakini kuna huzuni kubwa hapa. Hizi pesa zilikuwa mishahara iliyolipwa kwa bidii, inayodaiwa na wafanyikazi ambao walifanya kazi kwa malipo yao. Malipo haya sasa yamepotea, au kudaiwa na mtu mwingine. Pesa nyingi pia zimenyeshewa kwa njia ya mfano Kilombero kupitia juhudi za maendeleo kwa miongo kadhaa. Hii pia mara nyingi imeshindwa kutimiza ahadi, kutambua maono ya msingi, au imetumiwa kwa busara. Mazoea ya maendeleo pia yanaweza kuwa ya ubishani, na ni makosa kudhani wema wao wa asili. Maendeleo yanaweza kuwa ya uharibifu kama vile faida.
Ni dhahiri kwamba kwa zaidi ya karne moja Kilombero haikusimama kama eneo la Tanzania ambalo limekuwa na umakini wa hali ya juu wa maendeleo. Viwango vya uwekezaji wa kifedha vilivyotarajiwa katika eneo la bonde vilikuwa kati ya viwango vya juu zaidi vilivyotarajiwa nchini, lakini kiwango kikubwa cha matumizi yaliyotabiriwa pia kilikuwa sehemu ya sababu ambayo maono mbalimbali hayakutokea. Hakika, kama mipango yote ingetekelezwa kama ilivyopangwa, bonde lingekuwa mahali tofauti sana leo. Sehemu kubwa ya maono haya yaliwekwa kutoka nje, na historia ya changamano ya maendeleo ya Kilombero inahusisha wahusika wengi ambao ni pamoja na mataifa watawala, watu mashuhuri, makampuni ya kibiashara, mashirika yasiyo ya kiserikali na – muhimu zaidi – wenyeji wake, ambao mara nyingi walipinga kile kinachoitwa programu za ‘maendeleo’ zilizowekwa bila kushauriana. Upinzani huu ni msingi wa ukweli kwamba mitazamo ya watu wa nje kuhusu uwezekano wa maendeleo ya Kilombero iliendelea kuwa na upotoshaji na uwongo, iliibua matarajio na imani isiyofaa. Jätzold (1968: 32) aliwahi kuandika juu ya “matatizo makubwa ambayo wanadamu wanapaswa kushindana nayo katika kunyonya eneo hilo”, lakini ni muhimu kutofautisha kati ya matatizo ya kawaida ambayo yanahusiana na mkazi mmoja wa bonde, na matatizo yanayowakabili wale ambao walilenga kuleta mageuzi ya vijijini kutoka juu. Kilombero ina changamoto nyingi, lakini hizi hazihusu watu wote.
Kwa maofisa wa kikoloni, Kilombero ililalamikiwa mara nyingi kama sehemu ngumu, ya utupu na isiyofaa (Lumley 1976: 113). Michael Longford (2001: 258), ambaye alikuwa Afisa wa Wilaya kati ya miaka 1958–1960, aliandika juu ya upotoshaji unaoendelea kuhusu bonde la Kilombero kuwa na rutuba. Alieleza kwamba, bonde la Kilombero likitazamwa kwa mbali lilionekana kuvutia sana, lakini hali ya hewa ilikuwa ya joto na unyevu, hasa kabla ya mvua kuanza. Sifa yake kuu, kulingana na Longford (2001: 257) ilikuwa umbali wake na kutoweza kufikiwa. Lakini licha ya mazingira magumu, eneo hilo liliendelea kuangaziwa kwa maendeleo makubwa. Mnamo mwaka wa 1926, Mkurugenzi wa Kilimo alielezea Kilombero kama eneo lililoiva kwa maendeleo kutokana na mafuriko yasiyoopungua na mvua ya kutosha na udongo wenye rutuba unaokuwa mpya kila mara kwa sababu ya mafuriko (Kirby 1926) ambapo aina mbili za mazao ya mpunga yalikuzwa kila mwaka. Tofauti hizi katika maoni ziliendelea na kuwa kibwagizo cha mara kwa mara katika mazungumzo ya bonde hilo. Kwa maneno rahisi, dhamira hizi nne ambazo zimebainishwa katika makala hii si za Kilombero pekee, bali hupatikana katika taaluma nyingi za maendeleo jambo linalounganisha utafiti huu katika taaluma pana ya historia ya maendeleo hata hivyo, mazingira mahususi ya eneo la Kilombero na uhusiano wake na dhamira hizi husimulia hadithi ya mtu mbinafsi.
Mandhari Sifa katika Historia ya Maendeleo ya Kilombero
Tukirejea dhamira nne ambazo zinabainisha historia ya maendeleo ya Kilombero, kila moja inaelezwa hatua kwa hatua.
Uimarishaji wa Kilimo. Mandhari haya yanawakilisha mojawapo ya matamanio ya awali zaidi kwenye mandhari. Tangu enzi ya Ujerumani, waendelezaji wamekuwa wakijishughulisha na kuongeza uzalishaji wa kilimo, hasa kwa ajili ya mpunga na karibu kila mpango unaopendekezwa unategemea kufikia hili. Kwa Fonck (1908) na wengi tangu wakati huo wanaamini kwamba, “Uwanda wa Ulanga unaahidi zaidi!” Kulikuwa na imani ya mapema katika uwezo wa eneo hili ambao uliendelea kuwa kwenye upeo wa macho ya ambao usingeweza kufikiwa. Watu wengi wa nje walishindwa kufahamu kwamba uzalishaji wa kilimo uliegemea kwenye mifumo ya upanzi inayobadilika badilika na sio ya kudumu. Ukweli ni kwamba agronomia ya ndani ilirekebishwa kwa sifa za mito ya ndani na maeneo ya uzalishaji, ambayo iliruhusu upandaji wa mazao mseto ili kuepusha hatari na kukuza usawa ndani ya rasilimali za udongo na upatikanaji wa maji. Hii iliweka kikomo cha asili cha kuongezeka. Katika maeneo fulani, hali ya hewa na rutuba ilimaanisha kwamba mahitaji ya kujikimu yalitimizwa kwa juhudi ndogo. Hii ilisababisha watengenezaji kufikiria kile ambacho kingeweza kupatikana kupitia juhudi kubwa, ambayo ilikuza wazo la bonde kama “ghala linalowezekana la Afrika Mashariki” (Jätzold na Baum 1968: 109). Kukabilianana ikolojia ni moja ya changamoto ya bonde na ilikuwa sababu ya kila mara ya kushindwa kwa mpango wowote uliopendekezwa, hasa wakati wa uzalishaji wa kilimo kimoja. Maono haya hayakuwezekana kufanikiwa bila uhandisi wa hali ya juu na wa gharama kubwa, na hii inabakia kuwa swala kitendawili ambacho hakijatenguliwa.
Udhibiti wa ikolojia. Uhandisi wa kihaidrolojia ni mfano mmoja tu wa dhamira ya pili ambayo ni udhibiti wa ikolojia inayojirudia katika historia. Udhibiti wa ikolojia unaweza kueleweka kwa kiwango fulani na kile Kjekshus (1997: 4) alichoita “mapambano ya binadamu kutawala asili” au kinaweza kuitwa ‘usimamizi wa mazingira’.3 Mafuriko ya kila mwaka ya mito katika bonde hilo yalichukua sehemu ya msingi ya ikolojia ya eneo hilo, wakati ujenzi wa mabwawa kwa ajili ya kudhibiti mafuriko na uhifadhi wa maji kwa ajili ya umwagiliaji ulionekana kama jambo la lazima ili kufikia kudhibiti ikolojia. Food and Agriculture Organisation (FAO) (1960: 101) ilikadiria kuwa asilimia themanini ya bonde hilo ilijaa maji kwa msimu au maji ya kudumu. Hivyo, ili bonde la Kilombero liweze kuendelezwa ililazimu kuondoa maji yaliyojaa kwenye bonde na kutafuta njia za kuzuia mafuriko. Aidha, kwa kuwa mafuriko makubwa yanaendelea kwa kiasi chake chadi sasa, njia kuu za mawasiliano huharibiwa kwa karibu nusu mwaka. Hali hii husababisha biashara na kazi za utawala kusimama.
Zaidi ya hayo, FAO (1964: 9) wanaeleza kuwa matatizo ya kiafya, upungufu wa zana za kilimo, uharibifu wa mazao na wanyama pori ni miongoni mwa vikwazo vya maendeleo kutokana na hali ya mafuriko katika bonde hilo. Kutokana na vikwazo hivyo, udhibiti wa ikolojia unaweza pia kurejelea usimamizi wa wanyamapori. Kwa mujibu wa Culwick na Culwick (1936: 66), Hakuna picha ya Ulanga ingekuwa kamili bila kutaja wanyamapori wake, ambao, kwa hakika, ni muhimu kupinga vita visivyoisha kwa maslahi ya biashara na maendeleo ya binadamu. Hili si jambo la kushangaza, kwani bonde hilo limepakana na Hifadhi ya Taifa ya Nyerere na eneo ambalo sasa limetengwa kwa ajili ya ‘Kilombero Game Control Area’. Suala la usimamizi wa wanyamapori kama njia ya udhibiti wa ikolojia linaweza kufuatiliwa kutoka historia ya awali hadi sasa, wakati jitihada za hivi karibuni za kulinda na kuhifadhi idadi ya wanyamapori zinatofautiana na mapendekezo ya kikoloni ya kuwaondoa au kuwaangamiza.4
Miundombinu
Mfumo wa usafiri wa gharama ya chini kwenda na kupitia Kilombero ulifanyika kwa muda mrefu kama sharti la maendeleo. Uwezo wa kutimiza matakwa ya kilimo ulitegemea muundo bora wa usafiri. Hii ilikuwa imani ya muda mrefu ya ya siri ya mafanikio ya bonde hili. Kwa mawazo ya watengenezaji, miundombinu ya usafiri ndio ilikuwa ufunguo wa kufungua Kilombero, na ilifikiriwa kwamba kwa kufunguliwa kwa mawasiliano yanayohitajika kwa maendeleo, biashara na usafiri itakuwa rahisi, afya na elimu zitaboreka (FAO 1960: 99). Uhusiano kati ya maendeleo na miundombinu ilikuwa suala la sababu na athari. Azimio hili lilizua mijadala kuhusu iwapo usafiri utaleta maendeleo, au maendeleo yatahalalisha usafiri. Ujenzi wa reli ulipendekezwa mara kwa mara na maoni yalibaki kugawanyika kama maendeleo yangewezekana bila hii (Tanganyika Railway Division 1930, East African Railways and Harbours 1961, Chitukuro 1976, Monson 2009). Hili lilithibitika kuwa kiini cha mijadala inayoendelea juu ya thamani na hoja za Kilombero kuhusu mustakabali wake. Kwa kukosekana kwa reli, usafiri wa kuingia nakutoka ndani ya bonde ulitegemea barabara mbaya sana, madaraja ambayo yalihitaji kujengwa upya baada ya kila mafuriko, na mito ambayo mara nyingi iliathiri bidhaa na maisha ya binadamu.
Makazi. Makazi ni dhamira ya nne ambayo ni sifa ya historia ya maendeleo ni makazi ndani ya Kilombero. Watu wa nje mara nyingi walitoa maoni kuhusu idadi ndogo ya watu, ambayo ilichochea wazo kwamba ardhi ilikuwa na watu wachache, haitumiki, na inapatikana kwa wingi. Imani hii ilichangia viwango vya chini vya uzalishaji wa kilimo na kukuza imani katika ukuaji unaowezekana. Kukosekana kwa uwiano wa watu wenye uwezo mkubwakulichukuliwa kuwa tatizo, lakini pia ilisababisha watengenezaji kuona Kilombero kama suluhisho la ‘ziada’ ya watu mahali pengine. Ilifikiriwa kuwa ni kwa kuongeza idadi ya watu kupitia makazi mapya tu ndipo uwezo wake kamili wa maendeleo ungeweza kupatikana. Idadi ndogo ya watu inayotambulika ilikuwa kiini cha ‘kufaa’ kwake kwa maendeleo, lakini pia kizuizi chake.
Hakuna ushahidi wa kutosha ikiwa kikomo sahihi cha idadi ya watu katika bonde hili kiliwahi kuzingatiwa. Haikufikiriwa kwamba idadi ya watu katika bonde ilipaswa kuwa ndogo kutokana maeneo mengi kupanuliwa kwa ajili ya kilimo, na aina ya kilimo kilichohitajika ili kuondokana na hali tete ya msimu, au kutokana na mazingira kutokuwa faafu. Telford (1929) anaeleza kuwa badala ya kuchukua mtazamo huu, mafanikio ya miradi mingi ilitegemea ongezeko la watu. Hali hii ilitokana na mipango ya mfumo wa kilimo cha mpangaji katika miaka ya 1930 ambapo kampuni moja ya Afrika Kusini iliagiza maelfu ya wanaume wa Kizulu ili kutatua tatizo la ugavi wa vibarua katikashamba la sukari liiloanzishwa katika miaka ya 1950 (Hulett and Sons 1957). Pia, watu waliongezwa katika bonde hili kupitia Mradi wa Kiberege, wa mwaka 1955–1957), ambao ulikuwa miongoni mwa skimu za awali za kuwapa makazi vijana wasio na ajira mijini uliokuzwa na Mwl Nyerere kupitia Tanganyika African National Union (TANU) kama sehemu ya maono ya baadaye ya taifa huru (Jackson 2021).
Ongezeko hilo la watu lilisababisha kuanzishwa kwa makazi mapya ndani ya bonde hilo hilo. Inaelezwa kwamba kuundwa kwa makazi yaliyosongamana yalisababisha magonjwa ya usingizi katika miaka ya 1930 na 1940. Aidha, makazi haya yalibuniwa kusukuma ajenda za maendeleo ya kikoloni ya uhandisi wa kijamii kupitia kupanga upya jamii (Jackson 2022). Uanzishwaji wa makazi mapya ya kulazimishwa unaendelea hadi enzi ya baada ya ukoloni, haswa kupitia matumizi mabaya ya kulazimishwa kati ya 1973–1976 wakati wa mfumo wa Ujamaa na Kujitegemea katika kutekeleza sera ya serikali ya upangaji wa vijiji. Makazi mapya yalikuwa na athari zisizotarajiwa za kuvuruga desturi za zamani za kulima ardhi. Monson (1991: 306–307) alibainisha kwamba hakukuwa na uwezekano wowote wa kweli wa makazi ya kudumu huko Kilombero, kwa sababu wakulima walilazimika kubadilisha mashamba yao hadi miaka minne, kulingana na ikolojia ya kilimo ya eneo hilo. Kwa hivyo, taratibu za kilimo ziliendeshwa vyema kulingana na mfumo wa kijamii ambao ulikubali kubadilika kwa msimu. Baada ya muda, miradi ya maendeleo inayohusisha makazi mapya ilibadilisha msingi wa upatikanaji na udhibiti wa ardhi.
Uhamaji wa watu kupitia makazi mapya na msongamano wa watu ulionekana kuwa usumbufu kwao. Michakato hii pia iliunganisha masuala yanayohusiana kama vile kuboresha tija ya kilimo, kuendeleza miundombinu, kuboresha ufanisi wa utawala, udhibiti wa miji kwa wasio na ajira, na mipango ya kukabiliana na nzi na ugonjwa wa usingizi. Suluhu na masuala yanayohusiana na haki za ardhi, upatikanaji na matumizi yake bado ni ya utata. Hili linathibitishwa na kuwasili kwa mfululizo wa wafugaji wa kilimo huko Kilombero ambao walibadilisha hali ya kisiasa, kijamii na kiikolojia, haswa katika miaka thelathini iliyopita. Migogoro endelevu ya matumizi ya ardhi, na hasa kufukuzwa kwa lazima kutoka Kilombero mwaka wa 2012–2013, inathibitisha kuendelea kwa mada hii kama suala la kikanda (Bergius et al. 2020, Walwa 2020).
Historia ya maendeleo ya bonde la Kilombero iliyoelezwa katika makala hii ni mfano wa historia ya maendeleo nchini Tanzania. Pia, inatoa mwanga kwa maendeleo ya baadae kwa kuchambua dira za maendeleo za miaka ya iliyopita katika maendeleo ya mahali popote. Dhamira nne zilizoelezwa zinaunda mfumo muhimu wa kuelewa historia ya maendeleo katika eneo la Kilombero na maeneo mingine nchini Tanzania, Afrika Mashariki, na kwingineko. Kwa hivyo, makala hii inatoa mchango wa kinadharia na vitendo katika taaluma ya historia ya maendeleo.
Kilombero ni sehemu yenye sura nyingi. Katika jamii ya kisasa ya Kitanzania, inaweza isijulikane kuwa eneo hili limepokea shauku kubwa kwa zaidi ya karne moja, ikilinganishwa na maeneo mengine nchini Tanzania. Zaida ya hayo, siku za hivi karibuni kumekuwa na changamoto na mitazamo mipya. Lakini je, ni kwa kiwango gani siku za zilizopita hivi karibuni zinaweza kubainishwa kupitia dhamira kuu nne zilizotolewa katika makala hii?
Juhudi za hivi karibuni za uhifadhi na simulizi katika bonde la Kilombero ni sehemu muhimu ya mazingira ya kijamii na ikolojia kwa sasa, wakati wanyamapori na dhamira ya udhibiti wa ikolojia vimekuwa sehemu ya historia ya Kilombero. Msimamo ambao bonde linashikilia katika kutoa hifadhi ya msimu wa kiangazi kwa wanyamapori wanaohama kati ya Milima ya Udzungwa na Hifadhi ya Taifa ya Nyerere ni jambo linalosumbua sana uhifadhi ambao ungependa kuendeleza kile kinachoitwa ukanda wa wanyamapori kupitia Kilombero (Bamford et al. 2011, Jones et al. 2012). Pia, taswira ya Kilombero kama kimbilio la wanyamapori ilikuzwa na kutajwa kwa ‘The Kilombero Valley Floodplain’ kama eneo la Ramsar mwaka 2002 na kutambuliwa kwa bonde hilo kuwa na ardhi oevu adimu na ya kipekee (Ramsar 2002). Uingiliaji kati wa wahifadhi umewekwa dhidi ya mabadiliko makubwa ya mazingira ya Kilombero ambayo yanasemekana kuanza katika miaka ya 1990, yenye sifa ya uhamiaji endelevu wa binadamu, upanuzi mkubwa wa kilimo cha mpunga, malisho ya mifugo, ukataji miti, na maendeleo ya miundombinu. Baada ya miongo kadhaa ya majaribio ya kuongeza tija katika kilimo huko Kilombero, ni ongezeko la kilimo cha mpunga na malisho ya mifugo, haswa, ambayo sasa inachukuliwa kuwa inaharibu mazingira na kupunguza makazi asilia ya ardhi oevu (Munishi et al. 2019). Wakati fulani kulikuwa na hamu ya kuua wanyama wote wa porini karibu na makazi ili kuhifadhi mazao. Sasa uharibifu wa idadi ya wanyamapori ni janga. Aidha, katika mwaka wa 2017, Kilombero ilielezewa kama “safari isiyo na mafanikio yoyote” [Tanzania’s ghost safari] ambapo misaada ya magharibi ilichangia kupungua kwa hifadhi ya wanyamapori (van der Zee and Tremblay 2017), wakati historia inakumbuka jinsi “ndoto za kigeni mara kwa mara zilinyauka na kufa ndani ya bonde.” Mijadala ya iwapo udhibiti wa ikolojia wa Kilombero unafaa kuwapendelea wakulima au mazingira asilia inaendelea.
Chanzo kimoja cha mabishano katika mjadala wa uhifadhi kinapatikana katika uhamiaji, kamakiini cha mada ya suluhu. Wahamiaji wanaendelea kulaumiwa kwa uharibifu wa mazingira, lakini masuala hayo ni magumu zaidi. Ni kweli kwamba Kilombero ilionekana kuwa na watu wachache kwa sehemu kubwa ya karne ya ishirini, na kile kinachoitwa ‘miminiko’ la wafugaji lilianza miaka ya 1990, ambapo maonyo ya shinikizo la ardhi kwa jamii zilizopo yaliongezeka. Masuluhisho zaidi yalihamasishwa na fursa zilizoundwa na Kampuni ya Kilombero Valley Teak na Kampuni ya Sukari ya Kilombero iliyobinafsishwa tena kuanzia 1999.
Mwaka 2008, kampuni ya Agrica (yenye makao yake makuu nchini Uingereza), ilipata shamba la hekta 5,469 katika bonde hilo kwa nia ya kuzalisha hadi tani elfu kumi na tano za mpunga wa msimu wa mvua uliosagwa na tani elfu thelathini za mahindi ya kiangazi kupitia kampuni tanzu ya Kilombero Plantations Limited (KPL). Hii iliunda seti tofauti ya masuala yanayohusiana na utatuzi. Shamba hili liliwekewa mipaka kwa mara ya kwanza mwaka wa 1986 kupitia ushirikiano kati ya serikali ya Korea Kaskazini na Tanzania, lakini hili pia lilishindikana na shamba hilo lililala hoi kuanzia 1993. Wakati KPL ilipopata ardhi hiyo, zaidi ya wakulima elfu mbili walikuwa wamehamia kwenye shamba hilo lililolala kwa kipindi cha miaka kumi na tano. Mpango mkuu wa makazi mapya uliogharimu dola za Kimarekani milioni moja haukuwaridhisha wanaharakati wa haki za binadamu, ambao walitetea haki za wakazi na kutaka kufichua “athari mbaya ambazo [KPL] imekuwa nayo kwa jamii za wenyeji” (Mittal 2015). Mnamo 2019, KPL ilikoma kufanya kazi (Citizen 2019) na kujiunga na mipango mirefu iliyofeli huko Kilombero. Ingawa kiwango cha uwekezaji katika KPL hakijawahi kutokea katika bonde hili. Jaribio hili la kutekeleza mpango mkubwa wa kuimarisha kilimo na kuendeleza maliasili ya Kilombero halikuweza kushinda changamoto za muda mrefu.
Hata hivyo, maendeleo muhimu na chanya kutoka miaka ya hivi karibuni ambayo yanahusiana na mada kuu ya mwisho ya usomaji ni miundombinu. Mwaka 2018, Dkt. John Pombe Magufuli alizindua Daraja la Mto Kilombero. Daraja hili lina umuhimu mkubwa kuliko Watanzania wengi wanavyodhani. Daraja hilo liligharimu dola za Kimarekani milioni ishirni na saba na urefu wa mita 384 ili kutoa muunganisho wa hali ya hewa yote na mwaka mzima katika mto ambao umegawanya eneo hilo kwa muda mrefu. Suala la kujenga daraja katika mto Kilombero ni swali la zamani. Mnamo 1964, FAO haikupendekeza daraja walidai kuwa daraja lingekuwa la gharama kubwa na fedha zinaweza kutumika kwa njia zingine (FAO 1964: 21). Hata hivyo, mara kwa mara taarifa ya ajali na vifo wakati wa kuvuka kwa feri hadi karne ya ishirini na moja ikawa ya kusikitisha sana kupuuza. Takriban watu mia moja walihofiwa kufa maji baada ya kivuko cha MV Kiu kupinduka kutokana na mvua kubwa iliyonyesha tarehe 11 Aprili 2002 (Irish Times 2002). Idadi hii baadaye ilipunguzwa hadi watu thelathini na nane. Mnamo Januari 2016, kivuko cha MV Kilombero II kilipinduka wakati wa mvua iliyonyesha kikiwa na watu fifty, wakiwemo abiria ndani na magari matatu (United Republic of Tanzania 2017: 71). Kutokuwepo kwa daraja katika Mto Kilombero hakukukatisha tu tamaa juhudi za maendeleo kwa miongo kadhaa, balipia kulichangia vifo vingi vinavyoweza kuzuilika. Ujenzi wa Daraja la Magufuli ulihitimisha sura ndefu sana katika historia ya eneo la bonde la Kilombero. Umuhimu huu ulionyeshwa katika hotuba iliyotolewa wakati wa ufunguzi rasmi wa daraja hilo, kama Profesa Makame Mbarawa, Waziri wa Ujenzi, Uchukuzi na Mawasiliano wa wakati huo, alipotangaza: “Tunaandika historia” (Makala ya Rais 2018).
Hitimisho
Makala hii imekuwa kama utangulizi wa historia ya maendeleo ya Kilombero na mada zake kuu. Pia, imechangia mijadala kuhusu maono ya siku zijazo na jinsi haya yalivyoweza kueleweka katika siku za nyuma. Katika baadhi ya mambo, uandishi wa historia kwa maana ilivyowasilishwa na Profesa Mbarawa – inaweza kuonekana kama kipingamizi cha maendeleo ya siku zijazo. Historia inafanywa wakati maono ya baadaye yanatimizwa. Lakini historia inafanywa bila kujali kama maono yajayo yanatimizwa. Mawazo, mipango, uwezekano, ripoti, tafiti, na matukio yanayoweza kutokea yanasalia kuwa sehemu muhimu za historia yoyote ya maendeleo. Sio tu hali halisi ya nyenzo ambayo ni muhimu lakini pia historia ina umuhimu wake katika maendeleo.
Kilombero inaweza kuonyeshwa kama mfano mwingine wa jinsi programu za maendeleo ya kikoloni, zilishindwa kwa sababu ya makosa, ujinga, maoni potofu na kutokuelewana kwa upande wa watengenezaji (Anderson 2002: 8).5 Kilombero inajulikana sana kwa sababu ya idadi kubwa ya mipango iliyokusudiwa kwa ajili ya bonde hilo ambayo haikufanyika. Kwa hivyo, mipango mingi haikupewa nafasi ya kushindwa kweli. Mipango ilikuwepo kwenye akili na kwenye karatasi tu. Mifano ya siku za hivi karibuni inaonyesha jinsi mipango ya maendeleo iliendelea kufanywa kwa makosa, maoni potofu, na kutoelewana kirahisi kuhusiana na uwezekano wa kuimarisha kilimo, mipaka ya miundombinu, na utata wa masuala ya makazi na udhibiti wa ikolojia.
Licha ya kujirudia kwa yale yanayoitwa maono yaliyofeli, umuhimu wa kutamani unasalia kuwa sehemu muhimu ya ‘kutengeneza siku zijazo’ katika ngazi za mitaa na kitaifa. Hatimaye, ni serikali ambayo ina nguvu kubwa zaidi katika kutekeleza mustakabali wa wenyeji, na bila shaka, taifa na watu wake. Licha ya shutuma zinazotolewa na wananchi, ukosoaji, na mapungufu, serikali inaendelea na nia ya kuunda mustakabali bora kwa raia wake na maendeleo. Kufikia hapa, kauli mbinu moja iliyopendwa na Rais Kikwete ni “Maisha bora kwa kila Mtanzania”. Hii yenyewe ni aina ya maono aina ya kutengeneza siku zijazo katika hamu yake ya kufanya maisha bora kwa siku zijazo. Zaidi ya hayo, hii inaonyesha umuhimu wa kutamani maendeleo ya siku zijazo (Appadurai 2013: 179–198) ilihali ni muhimu kutambua kuwa kuna kutokuwa na uhakika kwamba matarajio yanaweza yasitimizwe, na maono yanaweza yasitendeke. Haya yote yalieleweka vyema na Mwl. Julius Nyerere ambaye, mwanzoni mwa uhuru wa Tanzania alinukuliwa (Time Magazine 1964: 30) akisema: “Nisipoweza kutimiza angalau baadhi ya matamanio haya, kichwa changu kitayumbayumba kama vile ndege anayemfuata kifaru.”
Shukurani
Waandishi wanawashukuru wakaguzi wawili wasiojulikana kwa maoni yao, Dk Luinasia Kombe kwa usaidizi wake wa kutafsiri, na timu ya wahariri katika Utafiti. Utafiti huu ulifadhiliwa na Wakfu wa Utafiti wa Ujerumani (DFG) ndani ya mradi wa CRC-228/2, ‘Future Rural Africa’.
Marejeleo
Adams, V., Murphy, M. na Clarke, A.E. 2009. Anticipation: Technoscience, life, affect, temporality. Subjectivity 28: 246–265.
Ahearne, R.M. 2016. Development and Progress as Historical Phenomena in Tanzania: ‘Maendeleo? We had that in the past’. African Studies Review 59.1: 77–96.
Anderson, D.M. 2002. Eroding the Commons: the Politics of Ecology in Baringo, Kenya 1890–1963. Oxford: James Currey.
Appadurai, A. 2013. The Future as a Cultural Fact: Essays on the Global Condition. London: Verso.
Augé, M. 2012. The Future. London: Verso.
Bamford, A.J., Ferrol-Schulte, D. na Smith, H. 2011. The Status of the Ruipa Corridor between the Selous Game Reserve and the Udzungwa Mountains. London: Frontier.
Beardall, W. 1881. Exploration of the Rufiji River under the Orders of the Sultan of Zanzibar. Proceedings of the Royal Geographical Society and the Monthly Record 3.11: 641–656.
Bergius, M., Benjaminsen, T.A., Maganga, F. na Buhaug, H. 2020. Green economy, degradation narratives, and land-use conflicts in Tanzania. World Development 129: 104850.
Birmingham Post. 1961. Fall-out from a Wages Drop. News in Brief [Habari kwa Ufupi]. Ripoti ya gazeti. 3 Novemba.
Chitukuro, J.K. 1976. Impact of the Uhuru Railway on Agricultural Development in the Kilombero District. Unpublished MA thesis, University of Dar es Salaam.
Citizen. 2019. Crop firm wilts under cash crunch. Ripoti ya gazeti. 5 Novemba. Imepatikana 26 Agosti 2023 kwa https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/business/crop-firm-wilts-under-cash-crunch-2696208.
Culwick, A.T. na G.M. Culwick. 1936. Ulanga: The Valley of the Kilombero River. East African Annual, 1935–1936. Nairobi: East African Standard.
East African Railways and Harbours (EARH). 1961. Report on the Kilombero Railway Project. Nairobi: EARH.
Ferguson, J. 1994. The Anti-Politics Machine: Development, Depoliticization, and Bureaucratic Power in Lesotho. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Fonck, H. 1908. Bericht über die wirtschaftlichen Verhältnisse in der Ulangaebene und ihre Nachbargebieten, Dar es Salaam. 15 Januar. In: Schiffbarkeit des Rufiji Band I, 1907–1908: 66–84 (Mikrofiche Seiten 1–27). Deutsche Nationalarchive und Bundesarchiv [Ripoti ya hali ya uchumi katika Uwanda wa Ulanga na maeneo jirani, Dar es Salaam. 15 Januari. Katika: Urambazaji wa Rufiji, Kiasi I: 66–84. Kumbukumbu na Nyaraka za Kitaifa za Ujerumani.] R1001/278/66–84. Tanzanian National Archives G7/100.
Food and Agriculture Organisation (FAO). 1964. Possibilities for Agriculture and Related Development in the Kilombero Valley: Report to the Government of Tanganyika. Rome: FAO.
Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO). 1960. The Rufiji Basin, Tanganyika: FAO report to the Government of Tanganyika on the preliminary reconnaissance survey of the Rufiji Basin. Rome: FAO.
Gillman, C. 1929. Report on the Preliminary Surveys for a railway line to open up the South-West of Tanganyika Territory, 1929. London: Crown Agents for the Colonies.
Götzen, G.G. von. 1909. Deutsch-Ostafrika im Aufstand, 1905–06. Berlin: Dietrich Reimer.
Great Britain. 1956. East Africa Royal Commission 1953–1955 Report. London: His Majesty’s Stationery Office. Command Paper (CMD) 9475.
Hulett, J.C. and Sons. 1957. Kiberege Project: Sugar Production, 1955–1957. Kumbukumbu na Nyaraka za Kitaifa za Tanzania 460/541/144. Dar es Salaam: Tanzania National Archives.
Hunter, E. 2014. A history of maendeleo: the concept of ‘development’ in Tanganyika’s late colonial sphere. Katika: Developing Africa: Concepts and Practices in Twentieth-Century Colonialism. Joseph M. Hodge, Gerald Hödl, na Martina Kopf (Wah.) uk. 87–108. Manchester: Manchester University Press.
Irish Times. 2002. Tanzania ferry sinking kills ‘at least 100’. Ripoti ya gazeti. 12 Aprili. Imepatikana 26 Agosti 2023 kwa https://www.irishtimes.com/news/tanzania-ferry-sinking-kills-at-least-100-1.419843.
Jackson, J.M. 2021. ‘Off to Sugar Valley’: the Kilombero Settlement Scheme and ‘Nyerere’s People’, 1959–1969. Journal of Eastern African Studies 15.3: 505–526. Accessed 26 August 2023 at https://doi.org/10.1080/17531055.2021.1938812.
Jackson, J.M. 2022. Coercion and Dissent: Sleeping Sickness ‘Concentrations’ and the Politics of Colonial Authority in Ulanga, Tanganyika. The Journal of African History 63.1: 37–54.
Jasanoff, S. na Kim, S-H. 2015. Dreamscapes of Modernity: Sociotechnical Imaginaries and the Fabrication of Power. Chicago: University of Chicago Press.
Jätzold, R. na Baum, E. 1968. The Kilombero Valley. Munich: Weltforum Verlag.
Jones, J., Bamford, A.J. na Ferrol-Schulte, D. 2012. Vanishing Wildlife Corridors and Options for Restoration: A Case Study from Tanzania. Tropical Conservation 5.4: 463–474.
Kirby, A.H. 1926. Memorandum on two fertile regions awaiting development. Director of Agriculture. 23 Septemba. Tanzania National Archives 11746.
Kjekshus, H. 1997. Ecology Control and Economic Development in East African History: The Case of Tanganyika, 1850–1950, 2nd ed. London: Heinemann.
Lewis, M.G. 1934. Report of a Committee Appointed to Consider Schemes for the Development of the Territory. November 13. By order of Philip Cunliffe-Lister, Secretary of State. CO 691/141/2. London: The National Archives of the United Kingdom.
Longford, M. 2001. The Flags Changed at Midnight. Leominster: Gracewing.
Lumley, E.K. 1976. Forgotten Mandate: A British District Officer in Tanganyika. London: C. Hurst.
Maddox, G., Giblin, J. na Kimambo, I.N. (Wah.) 1996. Custodians of the Land: Ecology and Culture in the History of Tanzania. Dar es Salaam: Mkuki na Nyota.
Makala ya Rais. 2018. Kipindi cha Uzinduzi wa Daraja la Magufuli na Barabara ya Kidatu-Ifakara. Press Statehouse. Imepatikana 26 Agosti 2023 kwa https://www.youtube.com/watch?v=uoVTWRQWozA.
Mittal, Anuradha et al. 2015. Irresponsible Investment: Agrica’s Broken Development Model in Tanzania. Oakland, CA: Oakland Institute.
Monson, J. 1991. Agricultural transformation in the Inner Kilombero Valley of Tanzania, 1840–1940. Unpublished PhD thesis, University of California, Los Angeles.
Monson, J. 1993. From Commerce to Colonization: A History of the Rubber Trade in the Kilombero Valley of Tanzania, 1890–1914. African Economic History 21: 113–130.
Monson, J. 2009. Africa’s Freedom Railway. Bloomington: Indiana University Press.
Munishi, S.E. and Hewitt, G. 2019. Degradation of Kilombero Valley Ramsar Wetlands in Tanzania. Physics and Chemistry of the Earth 112: 216–227.
Ramsar Convention. 2002. Information Sheet on Ramsar Wetlands: The Kilombero Valley Floodplain. Imepatikana 26 Agosti 2023 kwa https://rsis.ramsar.org/RISapp/files/RISrep/TZ1173RIS.pdf.
Schneider, L. 2014. Government of Development: Peasants and Politicians in Postcolonial Tanzania. Bloomington: Indiana University Press.
Tanganyika Railway Division. 1930. Appendices to the Report of the Tanganyika Railway Commission containing Oral Evidence and Memoranda. London: Crown Agents for the Colonies.
Telford, A.M. 1929. Report on the Development of the Rufiji and Kilombero Valleys. London: Crown Agents for the Colonies.
Thomson, J. 1881. To the Central African Lakes and Back; the Narrative of the Royal Geographical Society’s East Central African Expedition, 1878–80, Vol. I. London: Sampson Low, Marston, Searle and Rivington.
Time Weekly News Magazine. 1964. AFRICA: Who Is Safe? Editorial. 13 Machi. 83.11: 32–36, 39. Imepatikana kwa https://time.com/vault/issue/1964-03-13/page/32.
United Republic of Tanzania. 2017. ‘Sinking of ferry at Kilombero River’, Crime and Traffic Incidents: Statistics Report, January to December 2016. Dar es Salaam: Tanzania Police Force Headquarters.
Urry, J. 2016. What is the Future? Cambridge: Polity Press.
van der Zee, B. na Tremblay, S. 2017. Tanzania’s ghost safari: how western aid contributed to the decline of a wildlife haven. The Guardian. Gazeti. 13 Agosti. Imepatikana 29 Agosti 2023 kwa https://www.theguardian.com/environment/2017/aug/13/tanzanias-ghost-safari-how-western-aid-contributed-to-the-decline-of-a-wildlife-haven.
Walwa, W.J. 2020. Growing farmer-herder conflicts in Tanzania: the licensed exclusions of pastoral communities’ interests over access to resources. Journal of Peasant Studies 47.2: 366–382.
Kilombero inajulikana kwa wengi kama eneo dogo la ‘ardhi oevu’ tu, lakini inasemekana kwamba bonde la Kilombero linahusisha eneo kubwa zaidi, ikiwa ni pamoja na milima yake kwenye pande mbili. Tunahusika na eneo la Kilombero kwa mapana zaidi.
Dhamira hizi huelezwa tofauti kwa ajili ya ubayana. Hata hivyo, kwa kweli, zinakuwa na mwingiliano mwingi na zinategemeana.
Baadhi ya wasomaji wafikiri kwamba maneno ‘uhifadhi wa ikolojia’ ivieleze vile vitendo vinavyofanyika namna hii. Hata hivyo, kudhibiti mazingira si kuihifadhi wakati wote. Pengine, kuna mgongano ndani ya mada ya ikolojia; kwa mfano, utata kati ya wanyama na mazao, au udhibiti wa mito ingawa iharibishe mazingira namna fulani. Kweli, kudhibiti inaonekana kama ukatili kwenye muktadha huu, lakini hii ndiyo ukweli.
Inasemekana kwamba hoja nyingi za mada hii (udhibiti wa mafuriko, miundombinu ya umwagiliaji, usimamizi wa mazingira na uhifadhi wa wanyamapori au kuwaangamiza) zinahitaji ufafanuzi zaidi. Makala hii inazianzisha tu, na ndani yake haiwezekani kutoa maelezo marefu au kuwa na mjadala mzima.
Anderson alikuwa akiandikia Ziwa Baringo, Kenya, lakini uchunguzi wake una maana na umuhimi kwa sehemu nyingi wakati wa kikoloni, hasa Kilombero.